فیصل بن عبدالعزیز آل سعودآلِ سُعود، سلسله‌ای منسوب به سعود بن محمد بن مِقْرِن که از ۱۱۴۸ق/۱۷۳۵م به بخشی از جزیره عربستان فرمان رانده است و اکنون نیز بر کشور عربستان سعودی که نام خود را از آن سلسله برگرفته، فرمان می‌راند. یکی از مشهورترین فرمانروایان آل سعود فیصل بن عبدالعزیز است. فهرست مندرجات۱.۱ - مقام نخست وزیری ۱.۲ - سیاست خارجی ۱.۳ - سیاست داخلی ۱.۴ - اختیارات فیصل ۱.۵ - پیمان ملک فیصل با عبدالناصر ۱.۶ - حمله به کنسولگری آمریکا ۱.۷ - کنفرانس سران عرب ۱.۸ - واگذاری استخراج نفت ۱.۹ - تشکیل سازمان اوپک ۱.۱۰ - خروج نیروهای بریتانیا از منطقه ۱.۱۱ - رودرویی عربستان با ایران ۱.۱۲ - انزوای سیاسی ملک فیصل ۱.۱۳ - کودتا برعلیه فیصل ۱.۱۴ - توافقات ملک فیصل با انور سادات ۱.۱۵ - قطع صدور نفت به آمریکا ۱.۱۶ - تشکیل کنفرانس اسلامی ۱.۱۷ - کشته شدن فیصل ۲ - پانویس ۳ - منبع ۱ - سیر فرمانرواییفیصل بن عبدالعزیز (حک : ۱۳۸۴-۱۳۹۵ق/۱۹۶۴-۱۹۷۵م)؛ او یکی از مشهورترین فرمانروایان آل سعود بود و در جنگ‌های پدر با آل رشید و شریفان مکه شرکت جست. ۱.۱ - مقام نخست وزیریپس از مرگ پدر و آغاز سلطنت ملک سعود به تکاپو افتاد تا قدرتی کسب کند. در آن ایام با استفاده از ناتوانی ملک سعود در ادارۀ کامل امور و پیشنهاد طرح‌های اصلاحی، به مقام وزارت امور خارجه و نخست‌وزیری دست یافت و راه را برای دستیابی به تخت هموار ساخت. وی در دوران نخست‌وزیری که مستقل از شاه ادارۀ امور را در دست داشت. ۱.۲ - سیاست خارجیدر شوال ۱۳۷۷ق/آوریل ۱۹۵۸م عربستان را وارد جرگۀ کشورهای طرفدار سیاست بی‌طرفی مثبت (عدم تعهد) کرد و ستیزه‌جویی فرانسه با الجزایر و پنجه افکندن انگلستان بر واحۀ بوریمی و دخالت در شیخ‌نشین‌های خلیج فارس و پشتیبانی آمریکا از اسرائیل را محکوم شمرد. ۱.۳ - سیاست داخلیدر زمینۀ سیاست داخلی، بندر جده را ملی ساخت و آزادی داد و ستد بازرگانان دیگر کشورهای عرب را به سود بازرگانی محلی محدود کرد. نیز سیاست صرفه‌جویی سخت‌گیرانه‌ای در پیش گرفت و از وارد شدن کالاهای تجملی جلوگیری کرد و هزینۀ خاندان درباری را اندکی کاست، ولی چون صرفه‌جویی او بودجه‌های مربوط به پیشرفت اقتصادی و فرهنگی کشور را هم در بر می‌گرفت، بهانه‌ای به دست مخالفان داد. ۱.۴ - اختیارات فیصلفیصل بلافاصله پس از آن‌که قدرت را در دست گرفت، به اختیارات خود افزود: نخست‌وزیری و وزارت امور خارجه و فرماندهی عالی نیروهای ارتشی را خود عهده‌دار شد و برادرش خالد را به معاونت و سپس جانشینی برگزید. ۱.۵ - پیمان ملک فیصل با عبدالناصردر ربیع‌الثانی ۱۳۸۵ق/اوت ۱۹۶۵م پس از کوشش‌هایی که برای بهبود روابط عربستان و مصر به عمل آمد، عبدالناصر و ملک فیصل در باب مسألۀ یمن به گفت‌وگو پرداختند که حاصل آن پیمانی بود که مقرر می‌داشت فیصل از دخالت نظامی بر ضد دولت انقلابی یمن و کمک به امام البدر دست بردارد و دولت مصر نیز متعهد می‌شد که نیروهای خود را از یمن فرا خواند و دارایی‌های برخی از سعودی‌ها را که در مصر توقیف شده بود، آزاد کند. [۱]
خاور میانه و شمال آفریقا، (۱۹۸۴-۱۹۸۵) لندن، ج۱۱، ص۶۰۶، ۱۹۸۴
[۲]
خاور میانه و شمال آفریقا، (۱۹۸۴-۱۹۸۵) لندن، ج۱۱، ص۶۰۷، ۱۹۸۴
۱.۶ - حمله به کنسولگری آمریکاتجاوز اسرائیل به مصر و سوریه و اردن در ربیع‌الاول ۱۳۸۷ق/ژوئن ۱۹۶۷م مردم عربستان را به تکانی سخت واداشت و ایشان به کنسولگری آمریکا در ظهران هجوم بردند. در رأس تنوره کار به تیراندازی کشید و تعدادی از آمریکایی‌ها و عرب‌ها زخمی شدند. فیصل برخی از افسران ارتش را بازداشت کرد و مقررات حکومت نظامی برقرار ساخت. ۱.۷ - کنفرانس سران عربآنگاه در پی فشارهای داخلی و خارجی، در کنفرانس سران عرب در خَرطوم (جمادی‌الاول ۱۳۸۷ق/اوت ۱۹۶۷م)، همراه کویت و لیبی متعهد شد که سالانه ۱۳۵ میلیون لیرۀ استرلینگ برای بازسازی اقتصاد جمهوری متحد عربی و اردن بپردازد. همچنین مقرر شد که نیروهای جمهوری متحد عربی و عربستان از یمن خارج شوند، اما این گرایش فیصل به جمهوری متحد عربی دوام چندانی نیافت و دوباره دستخوش تیرگی شد. ۱.۸ - واگذاری استخراج نفتفیصل همزمان با این فعالیت‌ها همکاری خود را با شرکت‌های نفتی غرب به‌ویژه آمریکا فشرده‌تر کرد. در ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م کویت و سعودی موافقت کردند که استخراج نفت در منطقۀ بی‌طرف را به دو شرکت آمریکایی و ژاپنی واگذارند. ۱.۹ - تشکیل سازمان اوپکدر ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م سازمان «کشورهای عربی تولیدکننده و صادرکننده نفت» (اوپک) با شرکت سعودی و کویت و لیبی پی‌ریزی شد و وزیر نفت عربستان دبیر کلی آن را به عهده گرفت. در همین سال دانشگاه ملک عبدالعزیز در مدینه تأسیس شد. ۱.۱۰ - خروج نیروهای بریتانیا از منطقهدر این ایام دولت بریتانیا به سبب بودجۀ کمرشکنی که برای نگهداری نیروهای نظامی خویش در جزایر و شیخ‌نشین‌های خلیج فارس متحمل می‌شد، نیروهای خود را از منطقه خارج کرد. ۱.۱۱ - رودرویی عربستان با ایرانخروج بریتانیا از منطقه، سعودیان را رودروی ایران قرار داد که از روزگاری بس دور، جزایر بحرین را طلب می‌کرد و اکنون خواستار بخش بزرگی از فلات قاره بود. پیامد گفت‌وگوی ملک فیصل و محمدرضا پهلوی پیرامون این سرزمین در سال‌های ۱۳۸۵-۱۳۸۸ق/۱۹۶۵-۱۹۶۸م انعقاد پیمانی دربارۀ تقسیم فلات قاره و دفاع مشترک از شیخ‌نشین‌ها به هنگام بیرون رفتن انگلیسیان بود. ۱.۱۲ - انزوای سیاسی ملک فیصلملک فیصل در زمینۀ سیاست داخلی گام‌هایی در راه پیشبرد صنایع کشور برداشت. نیز پس از اعمال فشار‌هایی که یاد آن گذشت، به مصادرۀ نشریات دست زد و محدودیت‌هایی برای ورود روزنامه‌های عربی و غیرعربی برقرار کرد. این وقایع و نیز سلطۀ روزافزون قدرت‌های غربی بر نفت عربستان، موجب مخالفت دو تن از برادران شاه به نام‌های سلطان و فهد که به ترتیب وزیر دفاع و وزیر کشور بودند گردید و کشمکش‌های سختی در درون خاندان آل سعود درگرفت که همراه با ناکامی‌های فیصل در روابط خود با جمهوری متحد عربی، موجب انزوای سیاسی وی در جهان عرب و بروز جنبش‌های آزادیخواهانه در داخل کشور شد. ۱.۱۳ - کودتا برعلیه فیصلدر ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م کودتایی بر ضد فیصل کشف شد. دو سازمان ملی «جنبش ناسیونالیست‌های عرب» و «همبستگی مردم شبه جزیرۀ عربی» این کودتا را طرح‌ریزی کرده بودند. رهبری جناح لیبرال را احمد یوسف طویل به عهده داشت. پس از کشف کودتا، تعداد بسیاری بازداشت شدند و بسیاری از افسران و روشنفکران و دانشجویان به زندان افتادند. [۳]
تاریخ معاصر کشورهای عربی، فرهنگستان علوم شوروی، ج۱، ص۳۰۲، ترجمۀ محمدحسین شهری، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۴]
تاریخ معاصر کشورهای عربی، فرهنگستان علوم شوروی، ج۱، ص۳۰۳، ترجمۀ محمدحسین شهری، تهران، ۱۳۶۱ش.
۱.۱۴ - توافقات ملک فیصل با انور ساداتملک فیصل که به دلیل نزدیکی عبدالناصر به شوروی و تمایل شدید سعودی‌ها به غرب هیچگاه نتوانسته بود با ناصر به توافقی درازمدت و واقعی دست یابد و حتی در این اواخر می‌کوشید تا یک همبستگی میانه‌رو از کشورهای باختری عرب (تونس و مراکش) در برابر جبهۀ جمهوری متحد عربی، سوریه، سودان و لیبی برقرار سازد، پس از مرگ عبدالناصر توانست با انورسادات که معتقد به شکست سیاست ناصر در سوسیالیسم عربی و وابستگی به شوروی بود توافق‌هایی حاصل کند. این توافق‌ها به ایجاد روابط بسیار نزدیکی انجامید. ۱.۱۵ - قطع صدور نفت به آمریکادر ۲۱ رمضان ۱۳۹۳ق/۱۹ اکتبر ۱۹۷۳م با آغاز جنگ اعراب و اسرائیل، ملک فیصل طی بیانیه‌ای صدور کلیۀ محموله‌های نفتی به آمریکا را قطع کرد. ۱.۱۶ - تشکیل کنفرانس اسلامیدر صفر ۱۳۹۴ق/فوریۀ ۱۹۷۴م کنفرانس اسلامی به ابتکار ملک فیصل در پاکستان تشکیل شد. قطعنامۀ این کنفرانس ظاهراً بر تمام آرمان‌های اعراب صحه می‌گذاشت و مهم‌تر آن‌که برای نخستین‌بار سازمان آزادی‌بخش فلسطین به عنوان تن‌ها نمایندۀ مردم فلسطین در آن شرکت جست. ۱.۱۷ - کشته شدن فیصلبا اینهمه تنازعی که از چندی پیش در داخل خاندان سعودی پدید آمده بود، سرانجام به قتل فیصل انجامید. در ۱۱ ربیع‌الاول ۱۳۹۵ق/۲۵ مارس ۱۹۷۵م فیصل بن مساعد، برادرزادۀ ملک فیصل به بهانۀ تهنیت زادروز پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و به هنگام دست‌بوسی، شاه را با شلیک سه گلوله به قتل رساند. قاتل را بعداً در ملأ عام گردن زدند. ۲ - پانویس
۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، ج۲، ص۴۲۵، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آل‌سعود». |